Immuunsysteem - Alles over een gezonde natuurlijke weerstand

Het immuunsysteem is het afweer- en bewakingssysteem van ons lichaam, dat bestaat uit een zeer complex netwerk van organen en weefsels die je beschermen tegen ziekteverwekkers, zoals bacteriën, schimmels, virussen en andere vreemde schadelijke stoffen. Het is een effectief mechanisme dat steeds bijleert en je zo steeds beter kan beschermen. Soms kan het zich echter ook tegen het lichaam keren. Lees hier hoe het immuunsysteem werkt en wat je kan doen om jezelf gezond te houden.

• De eerste beschermingslinie voorkomt dat ziekteverwekkers het lichaam binnendringen.
• De tweedelijnsafweer sporen pathogenen (ziektekiemen) en neutraliseren ze. Deze bescherming treedt in actie wanneer de indringers reeds in het lichaam aanwezig zijn.
• Ten derde onthoudt het lichaam de ziekteverwekkers van een infectie, zodat ze in de toekomst makkelijker onschadelijk gemaakt kunnen worden.

Het immuunsysteem is een complex beschermingsmechanisme dat bestaat uit twee onderdelen die sterk met elkaar verweven zijn: de aangeboren en verworven immuniteit.

De organen van het immuunsysteem

• De huid en de slijmvliezen zijn de buitenste beschermlaag en vormen zo de eerste barrière tegen ziekteverwekkers.
• Het beenmerg is een primair orgaan van het lymfevatenstelsel en is daardoor het belangrijkste onderdeel van het immuunsysteem. Het is verantwoordelijk voor de vorming van de voorlopers van de verschillende afweercellen, waaronder de zogenaamde B- en T-cellen, de NK-cellen (natural killer cells), macrofagen en granulocyten. Sommige van deze afweercellen, zoals de B-lymfocyten (B-cellen) bijvoorbeeld, rijpen ook in het beenmerg.
• De lymfeklieren zijn kleine organen waar de B-cellen (immuuncellen die antilichamen kunnen vormen) zich verzamelen. Ze worden door het lichaam vervoerd via het lymfevocht, een vloeistof die door de lymfevaten circuleert.
• De milt is een opslagplaats voor afweercellen.
• De thymus, ook wel zwezerik genoemd, is net zoals het beenmerg een primair lymfoïd orgaan waar de T-cellen rijpen. Deze klier bevindt zich boven het hartzakje (pericardium) achter het borstbeen.
• De amandelen bevatten afweercellen die antilichamen kunnen produceren.

Het niet-specifieke immuunsysteem is aanwezig vanaf de geboorte en wordt daarom ook wel het aangeboren afweersysteem genoemd. In tegenstelling tot het verworven immuunsysteem, maakt de aangeboren immuniteit geen onderscheid tussen verschillende soorten binnendringende ziekteverwekkers. Het maakt ze snel en steeds op dezelfde manier onschadelijk.

De huid als eerste beschermlaag

Voordat de ziekteverwekkers het lichaam kunnen binnendringen, moeten zij langs de huid, de eerste bescherming tegen allerlei bacteriën, virussen, parasieten en andere infectieuze stoffen. Op sommige plaatsen, zoals in de neus en mondholte, of in de inwendige holle organen, zoals de maag, de darmen, de bronchiën of de longen, is de huid dunner en spreken we eerder van een slijmvlies (tunica mucosa). Slijmvliezen bieden extra bescherming, omdat de vochtlaag lysozymen bevat. Dat zijn enzymen die voornamelijk aangetroffen worden in het speeksel, het neusslijm en in het traanvocht, waar ze de binnendringende bacteriën neutraliseren. In de maag scheidt het slijmvlies een zure substantie af, beter bekend als het maagzuur. Het maagzuur maakt het overgrote deel van de ziekteverwekkers die via het voedsel in het lichaam terechtkomen onschadelijk.

Slijmvliezen zijn heel erg gevoelig. Wanneer ze uitdrogen, barsten ze snel. Ziekteverwekkers kunnen dan gemakkelijker het lichaam binnendringen en je ziek maken.

Daarnaast zijn er ook bepaalde oppervlaktestructuren, zoals de trilhaartjes op de slijmvliescellen in de bronchiën, die ziekteverwekkers uit het lichaam helpen verwijderen. Ook lichaamshaar, zoals neus- en schaamhaar, helpen bij de verdediging tegen ziektekiemen en andere indringers. Zo filteren de neusharen, bijvoorbeeld, de omgevingslucht door vuildeeltjes en stof op te vangen. Daardoor wordt de hoest- en/of niesreflex geactiveerd om zo de ziektekiemen uit het lichaam te verdrijven.

De huid en slijmvliezen zijn ook bedekt door een bacteriële film. Die bestaat uit onschadelijke bacteriën voor de mens en biedt ook extra bescherming tegen ziekteverwekkers.

Een ander onderdeel van het aangeboren immuunsysteem is de humorale immuunrespons. Het is gebaseerd op verschillende eiwitten, de zogenaamde complementfactoren. Daarbij vernietigen verschillende eiwitten, ook complementfactoren genoemd, de binnendringende ziekteverwekkers rechtstreeks, trekken ze afweercellen aan of markeren ze indringers als doelwit voor de fagocyten. Bovendien verwijden deze eiwitten de bloedvaten, waardoor de immuuncellen gemakkelijker hun weg uit het bloedvat naar de infectie kunnen vinden. Hierdoor zwelt het ontstoken weefsel op en wordt het warm.

De cellen van het aangeboren immuunsysteem

Ziekteverwekkers die succesvol door de huid of het slijmvlies zijn geraakt en het lichaam zijn binnengedrongen, worden aangevallen door specifieke afweercellen van het aangeboren immuunsysteem, waaronder de witte bloedcellen (leukocyten). Alle cellen van het aangeboren immuunsysteem worden gevormd in het beenmerg. Hieronder zetten we de belangrijkste soorten even op een rijtje:

• Granulocyten ontwikkelen zich uit voorlopercellen in het beenmerg en vallen ziekteverwekkers rechtstreeks aan. Bij allergie, infectie of vergiftiging leidt dit tot een sterke stijging van het granulocytengehalte in het bloed.
• Monocyten zijn witte bloedcellen die circuleren in het bloed. In geval van een infectie worden zij aangetrokken door bepaalde boodschapperstoffen, waardoor ze naar het geïnfecteerde weefsel kunnen migreren. Vervolgens ontwikkelen de monocyten zich tot macrofagen.
• Macrofagen slokken de binnengedrongen ziekteverwekker(s) op, een proces dat ook wel fagocytose genoemd wordt, en laten de antigenen van de indringer vrijkomen. Een antigeen is een structuur die door het lichaam als vreemd wordt herkend. Vaak gaat het om bepaalde eiwitten, vetten of koolhydraten die zich op het oppervlak van een ziekteverwekker bevinden. Daartegen worden dan antilichamen gevormd.
• Natuurlijke killercellen identificeren kwaadaardige (tumorachtige) of met virussen geïnfecteerde cellen en doden ze door middel van een celtoxine (cytotoxine).

In tegenstelling tot het aangeboren immuunsysteem reageert het verworven immuunsysteem veel trager en gerichter bij een eerste contact met een ziekteverwekker. Dit komt omdat de T-cellen pas geactiveerd worden wanneer macrofagen (of andere eetcellen) de indringer hebben opgeslorpt, de antigenen hebben laten vrijkomen en wanneer deze antigenen als “vreemd” worden beschouwd door het lichaam. Geactiveerde T-cellen kunnen de ziektekiem op twee manieren aanpakken: ofwel detecteren en doden ze de geïnfecteerde cellen (cytotoxische T-lymfocyten), ofwel ondersteunen ze andere immuuncellen bij hun werk (auxiliaire T-lymfocyten of T-helpercellen). Zij dragen, bijvoorbeeld, bij tot de activering van B-lymfocyten die de correcte antilichamen beginnen te produceren. Deze afweerstoffen binden zich aan de ziekteverwekker en markeren hem zo als doelwit voor de fagocyten. Dit proces kan een paar dagen duren.

Zowel de B- als T-cellen worden gevormd in het beenmerg, het centrale orgaan van het immuunsysteem. De B-cellen ook kunnen rijpen in het beenmerg. De T-cellen moeten naar de thymusklier migreren voor rijping. Na dit proces migreren beide cellen via het lymfevatenstelsel en de bloedbaan naar de secundaire lymfatische organen, zoals de lymfeklieren, de amandelen en de blindedarm, waar ze zich vervolgens vestigen. Hier vindt het eerste antigeencontact plaats en de vermenigvuldiging van de B- en T-lymfocyten.

De belangrijkste cellen van het verworven immuunsysteem

• B-lymfocyten vormen antilichamen bij contact met ziekteverwekkers (antigeen). B-cellen zijn bovendien verantwoordelijk voor het “geheugen” van het immuunsysteem. De voorheen onbekende ziekteverwekkers worden makkelijker herkend nadat een infectie voor de eerste keer overwonnen is.
• T-lymfocyten rijpen in de thymus en herkennen binnendringende antigenen.

Wanneer een ziekteverwekker het lichaam binnendringt via de huid (het eerste en belangrijkste beschermingsmechanisme), bijvoorbeeld door een snee in de vinger, ontwaakt in eerste instantie de niet-specifieke immuunrespons (macrofagen en granulocyten). Deze afweercellen reageren op specifieke eiwitten, koolhydraten of vetten, die zich op het oppervlak van de indringers bevinden. Deze stoffen zijn lichaamsvreemd en worden ook wel pathogeen-geassocieerde moleculaire patronen genoemd.

De specifieke immuunafweer treedt pas in actie wanneer de fagocyten de indringer hebben opgeslorpt en naar het volgende lymfeweefsel transporteren. Eens ze daar aankomen, activeren de fagocyten de T-cellen door de antigenen van de ziektekiem te presenteren. Vervolgens ontwaken ook de B-lymfocyten: zij produceren de antilichamen die overeenkomen met het antigeen.

De antilichamen bereiken de indringers via de bloedbaan en het lymfestelsel en binden zich vervolgens aan de specifieke oppervlaktestructuren van de ziektekiem. Dit beschermingsmechanisme werkt over het hele lichaam, zodat de indringer zich nergens kan verstoppen. Ook de geactiveerde T-cellen bewegen zich door het lichaam. Zodra zij de geïnfecteerde cellen met hetzelfde antigeen herkennen, worden die vernietigd met behulp van een celtoxine. Bovendien geven T-cellen ook boodschapperstoffen af. Die maken de bloedvaten wijder, zodat de instroom van afweercellen makkelijker en vlotter verloopt. De verbeterde bloedcirculatie doet de lymfatische organen, zoals de amandelen of de milt, opzwellen.

De B- of T-geheugencellen die bij contact met de ziekteverwekker werden gevormd, herinneren zich de lichaamsvreemde oppervlaktestructuren van de indringer. Op die manier kunnen zij veel sneller reageren wanneer ze opnieuw in contact komen met dezelfde ziektekiem en het lichaam veel doeltreffender beschermen. In dit geval heeft de persoon immuniteit verworven voor deze ziekte. Die bescherming kan enkele weken, maanden of jaren in stand blijven.

Alleen een sterk en gezond immuunsysteem houdt je in een goede gezondheid. Jammer genoeg kan de werking van het afweersysteem door vele factoren worden verstoord. Soms kan een kleine verandering in levensstijl, ziekte of gevorderde leeftijd genoeg zijn om je immuunsysteem te verzwakken. De belangrijkste oorzaken zijn:

• Stress
• Gebrek aan beweging of slaap
• Roken
• Alcohol
• Ongezonde of slechte voeding
• Immunodeficiënties
• Kanker
• Geneesmiddelen die het immuunsysteem onderdrukken (immunosuppressiva)
• Chronische ziekten zoals diabetes mellitus, COPD of HIV
• Infecties en ontstekingen

Auto-immuunziekte

Het immuunsysteem is een geavanceerd verdedigingssysteem, maar het is zeker niet perfect. In sommige gevallen keert dit beschermingsmechanisme niet alleen tegen indringers, maar ook tegen het lichaam zelf. Dan worden het haar, de huid, zenuwcellen en organen het doelwit van de afweercellen, waardoor ze beschadigd en ontstoken raken. Waarom het immuunsysteem zich plots tegen het lichaam kan keren, is nog niet helemaal duidelijk. Enkele bekende auto-immuunziekten zijn, bijvoorbeeld, de ziekte van Crohn, reumatoïde artritis, multiple sclerose, diabetes mellitus type 1 en Hashimoto's thyroïditis.

Verminder stress

Langdurige stress verzwakt het immuunsysteem en verhoogt de vatbaarheid voor infecties. Probeer daarom ontspanningsoefeningen, zoals meditatie, yoga of de zogenaamde “autogene training”, om je stressniveau omlaag te halen. Daarom is het belangrijk om goed naar je lichaam te luisteren, soms nee te durven zeggen en jezelf langere rustperiodes van minstens twee uur te gunnen, zowel op het werk als 's avonds of in het weekend.

Regelmatige lichaamsbeweging

Regelmatige lichaamsbeweging is niet enkel goed voor je bloedsomloop, maar versterkt ook je immuunsysteem. Een matige inspanning van 30 tot 45 minuten per dag in de frisse lucht is al voldoende om je immuunsysteem een duwtje in de rug te geven. Sporten zoals joggen, wandelen, zwemmen of fietsen zijn hiervoor het meest geschikt.

Opgelet: te veel lichaamsbeweging kan een negatieve impact hebben op stress en daardoor het immuunsysteem tijdelijk verzwakken.

Zonlicht en vitamine D

Ook je immuunsysteem is in de wolken wanneer de zon tevoorschijn komt! Zonnestralen zorgen niet alleen voor een goed humeur, maar zijn ook verantwoordelijk voor de aanmaak van vitamine D in je lichaam. Deze stof speelt een belangrijke rol in de normale werking van het immuunsysteem. In de koude en donkere maanden (ongeveer van oktober tot maart), wanneer je lichaam goed gewapend moet zijn tegen verkoudheden en infecties, is de stralingsintensiteit van de zon te laag, waardoor het lichaam niet genoeg vitamine D kan aanmaken. Daarom is het erg belangrijk dat de volgende mensen genoeg vitamine D opnemen:

• mensen die niet of nauwelijks buiten (kunnen) zijn
• mensen die overdag op kantoor werken
• mensen die nachtdienst doen
• oudere mensen

In al deze gevallen wordt, na overleg met een arts, aanbevolen om vitamine D-supplementen in te nemen.

Voldoende slaap

Terwijl je slaapt, neemt het aantal natuurlijke immuuncellen in het lichaam toe om je optimaal te beschermen tegen bacteriën en virussen. Je kan je immuunsysteem dus versterken door iedere nacht gemiddeld 7 tot 8 uur lang te slapen.

Gezonde voeding

Een gezonde en evenwichtige voeding is cruciaal om je immuunsysteem in stand te houden.

Eet veel fruit en groenten, want die bevatten belangrijke vitaminen voor het immuunsysteem, zoals vitamine A, vitamine C, vitamine B6 en foliumzuur. Regelmatig granen, peulvruchten, noten, vlees, vis en zuivelproducten eten is ook heel erg belangrijk. Dat zijn namelijk goede bronnen van vitamine D, vitamine B12, ijzer, koper, selenium en zink. Geef bovendien ook de voorkeur aan verse ingrediënten, want door opslag en verwerking kunnen belangrijke voedingsstoffen verloren gaan.

Genoeg water drinken

1,5 tot 2 liter water per dag drinken is van essentieel belang om de natuurlijke beschermende barrières van je lichaam in stand te houden. Is water niet zo je ding? Dan kan je ook ongezoete kruiden- en/of vruchtenthee, groente- of vruchtensap drinken.

Daarnaast kan je, indien je moeite hebt om de aanbevolen vijf porties groenten en fruit per dag te eten, één portie groenten vervangen door 200 ml groentesap of één portie fruit door 200 ml vruchtensap.

Voedingssupplementen

Soms heeft je immuunsysteem wat extra ondersteuning nodig. In dat geval kunnen voedingssupplementen een goede aanvulling zijn op een gezonde levensstijl.

Voordat je supplementen of andere middelen gebruikt ter ondersteuning van het immuunsysteem, is het aanbevolen om een arts of apotheker te raadplegen.

Vaccinatie

Ook vaccins kunnen je immuunsysteem versterken. Ze bieden je een bescherming tegen bepaalde infectieziekten door verzwakte of dode ziekteverwekkers in je lichaam te injecteren. Daardoor schiet je afweersysteem in actie en bouw je immuniteit op.

Vaccinatie is één van de eenvoudigste, snelste en veiligste voorzorgsmaatregelen die je kan nemen om je immuunsysteem te versterken en om infectieziekten uit te kunnen roeien.

Gepubliceerd op : 24.11.2023

____________________________________________________________________________________________________________________________